Jesień życia a możliwości stomatologiczne

Rozmawia Aleksandra Szołtys

Aleksandra Szołtys: Kim są pacjenci gerostomatologii?

Prof. dr hab. Małgorzata Radwan-Oczko: Gerostomatologia lub gerodontologia zajmuje się leczeniem osób w wieku starszym. Światowa Organizacja Zdrowia opisuje trzy okresy starości: starość wczesną (wiek 60-74 lata), starość późną (wiek 75 do 89 lat) oraz długowieczność (powyżej 90 lat). Przedmiot gerostomatologia został wprowadzony do programu nauczania na kierunku lekarsko-dentystycznym na V roku, i na podstawie już posiadanej przez studentów wiedzy na temat procesów fizjologicznych i patologicznych, skupia wiedzę dotyczącą oceny, profilaktyki i diagnostyki stanu narządu żucia u osób starszych oraz planowania zabiegów leczniczych i rehabilitacyjnych.

Starzenie się organizmu jest procesem fizjologicznym, na który wpływ mają uwarunkowania genetyczne, biologiczne, środowiskowe. Osoby, które można przydzielić zgodnie z wiekiem do poszczególnych okresów starości, nie stanowią grup jednorodnych pod względem sprawności psychicznej, fizycznej, aktywności i postawy społecznej, stanu zdrowia ogólnego i oczywiście stanu układu stomatognatycznego. W związku z tym osoby te mogą wykazywać inne zainteresowanie własnym zdrowiem, wyglądem, otwartością na opiekę zdrowotną, mogą mieć odmienne oczekiwania lub obawy związane z leczeniem i jego efektami.

 A.Sz.: Jakie są podstawowe aspekty różnicujące gerostomatologię od stomatologii ogólnej?

M.R.-O.: Aktualnie leczenie stomatologiczne jest postrzegane jako działanie wielospecjalistyczne z zastosowaniem najnowszych dostępnych metod. Istotna jest współpraca wielu specjalistów np. protetyka, chirurga, periodontologa, specjalisty stomatologii zachowawczej, ortodonty. Najlepsze efekty zdrowotne i estetyczne zapewnia wprowadzenie leczenia wieloprofilowego opartego na współpracy w ramach stomatologii zintegrowanej. Gerostomatologia powinna bazować na tych samych zasadach. Aspektami różnicującymi mogą być ograniczenia w zastosowaniu niektórych metod leczniczych oraz problemy w jamie ustnej związane z fizjologią wieku podeszłego. Wskazać można m.in. choroby ogólne, efekty uboczne przyjmowanych leków, obecność zmian związanych z długotrwałym użytkowaniem protez czy inne zaburzenia psychosomatyczne. U osób w sile wieku mogą występować obawy o sposób i efekty leczenia lub możliwe powikłania, w związku z czym seniorzy wymagają indywidualnego podejścia, szerszego opisania i wytłumaczenia problemu zdrowotnego lub sposobu leczenia. Kolejnym bardzo istotnym aspektem powinna być możliwość współpracy z lekarzem prowadzącym leczenie schorzeń ogólnych, które mogą mieć wpływ na stan jamy ustnej.

A.Sz.: Wyzwania demograficzne stojące przed systemem opieki stomatologicznej w Polsce wymagają nie tylko wdrożenia programów edukacyjno-profilaktycznych skierowanych do seniorów, ale przede wszystkim zwiększenia liczby refundowanych metod i zabiegów. Status materialny osób starszych, nierzadko sytuacja rodzinna, uniemożliwiają im podjęcie leczenia. Jakie są główne zabiegi, które powinny znajdować się w koszyku świadczeń opieki zdrowotnej?

M.R.-O.: Tak, struktura wieku społeczeństwa ulega pozytywnej zmianie. Z roku na rok wydłuża się przeciętna długość życia, która według danych GUS-u w 2019 roku dla kobiet wynosiła 81,8 lat i dla mężczyzn 74,1 lat i wydłużyła się odpowiednio o 0,1 i 0,3 roku w stosunku do średniej z roku 2018. W 2018 roku liczba osób w wieku lat 60 i więcej wynosiła 9,39 miliona, co stanowi prawie jedną czwartą populacji naszego kraju. Najprawdopodobniej liczba ta będzie wzrastała. Pacjenci starsi będą potrzebowali pomocy w przypadku problemów chorobowych, ale również kontaktu z lekarzem w celach profilaktyki, poprawy wyglądu, estetyki i samopoczucia. Seniorzy będą dłużej czuli się młodzi zarówno psychicznie, jak i fizycznie. Będą mieli oczekiwania związane z utrzymaniem jakości życia na tym samym poziomie, a – jak wiadomo – jakość życia wiąże się również ze stanem zdrowia jamy ustnej, ponieważ często określamy ten stan jako „lustro”, czyli odbicie stanu zdrowia ogólnego. Wiadomo, że potrzeby profilaktyczno-lecznicze ludzi starszych są ogromne, a możliwości kompleksowego leczenia bezpłatnego coraz mniejsze. Właśnie w związku z częstymi ograniczeniami materialnymi zakres leczenia stomatologicznego osób po 60. roku życia finansowanego przez państwo powinien zostać rozszerzony, dając możliwości przeprowadzenia rehabilitacji narządu żucia, leczenia endodontycznego jeszcze zachowanych zębów własnych, które zawsze jest najlepszym rozwiązaniem, częstszych wizyt kontrolnych wraz z zabiegami higienizacji. Może to przynieść wymierne korzyści związane z aktywnością społeczną, jak również przyczynić się do ograniczenia powikłań ogólnoustrojowych związanych z obecnością zębopochodnego stanu zapalnego, choroby przyzębia, która, jak wiemy, jest czynnikiem ryzyka cukrzycy i chorób naczyniowo-sercowych.

Ważnym aspektem jest odbudowa brakujących zębów i stref podparcia, co sprzyja możliwościom prawidłowego odżywiania i nierezygnowania z pokarmów twardych, jakimi są świeże, nieprzetworzone owoce i warzywa. Wiąże się to z dostarczaniem organizmowi osoby starszej prawidłowych ilości potrzebnych witamin i mikroelementów. Spożywanie pokarmów twardych wpływa również na poprawę higieny jamy ustnej poprzez oczyszczanie mechaniczne, a także zmniejszenie zalegania pokarmu miękkiego papkowatego związanego z dietą miękką.

A.Sz.: U pacjentów po 65. r.ż. bardzo często występuje polipatologia, której nieuniknioną konsekwencją jest wielolekowość. Jaki wpływ na stan jamy ustnej osób starszych ma współistnienie kilku jednostek chorobowych?

M.R.-O.: Wielochorobowość jest częstym problemem u osób starszych. Oprócz stosowanej wtedy politerapii możemy spotkać się z polipragmazją, czyli przyjmowaniem przez pacjenta wielu leków, w tym także preparatów dostępnych bez recepty, które mogą wchodzić w interakcje niekorzystne z lekami podstawowymi. Zmiany w jamie ustnej jako objawy reakcji polekowych mogą być częste i sprawiać duże problemy. Do najczęściej występujących powikłań należą: objawy suchości jamy ustnej powodowane przez bardzo wiele leków stosowanych szeroko w leczeniu najczęstszych chorób ogólnych, zaburzenia smaku, zmiany o charakterze nadżerek, owrzodzeń, obrzęki i zmiany przerostowe dziąseł. Ponadto skutkami niepożądanymi stosowanych leków może być upośledzenie – redukcja odczuwania smaku (hypogeusia) lub nawet zaburzenia w odczuwaniu smaku (dysgeusia), dokonujące się poprzez ingerencję w skład chemiczny śliny i szybkość jej wydzielania lub poprzez wpływ na funkcje receptorów smaku i przekaz sygnału. Czasami te objawy są niestety diagnozowane i leczone miejscowo, w sposób pogarszający stan kliniczny błony śluzowej jamy ustnej. Dlatego tak ważnym jest przeprowadzenie dokładnego wywiadu, także ogólnolekarskiego, co może pomóc w ustaleniu przyczyny problemu lub zasugerować właśnie takie powiązanie. Bardzo częstym powikłaniem jest suchość jamy ustnej będąca efektem ubocznym leczenia chorób ogólnych. Stwarza ona problemy również w czasie leczenia stomatologicznego – zachowawczego czy protetycznego. Jest też częstym objawem, z powodu którego pacjenci poszukują naszej pomocy, gdyż obniża to ich komfort życia, utrudnia przyjmowanie pokarmów, może utrudniać wymowę, przerywa i zaburza sen.

A.Sz.: Z jakimi specjalistami należy współpracować w celu zaplanowania kompleksowego leczenia gerostomatologicznego?

M.R.-O.: Tak jak wspomniałam wcześniej, leczenie gerostomatologiczne powinno być oparte na zasadach leczenia zintegrowanego polegającego na współpracy we wszystkich koniecznych działaniach specjalistycznych, zarówno z zakresu leczenia stomatologicznego, jak i ogólnego. Ponadto prawidłowa ocena stanu funkcjonalnego pacjenta starszego powinna opierać się na kompleksowej ocenie geriatrycznej, nie tylko gerostomatologicznej. Ze względu na występujące u osób starszych stany lękowe, depresyjne, objawy nerwicy lub hipochondrii istotnym aspektem gerostomatologii jest współpraca z psychologiem lub psychiatrą. Nie zawsze jest to możliwe ze względu na duży opór, czasem lęk, brak zrozumienia i akceptacji ze strony pacjentów.

A.Sz.: Studenci stomatologii mogą obawiać się leczenia osób starszych ze względu na występujące u nich schorzenia ogólnoustrojowe. Jak przekazać adeptom stomatologii wiedzę dot. leczenia seniorów z chorobami współistniejącymi?

M.R.-O.: Sądzę, że w tym zakresie obawy studentów nie stanowią żadnego problemu, ponieważ absolwenci kierunku lekarsko-dentystycznego w czasie studiów uzyskują bardzo rozległą wiedzę ogólnomedyczną dotyczącą diagnostyki, objawów klinicznych oraz leczenia chorób ogólnoustrojowych. Co więcej, wiedza ta dotyczy również zmian, które mogą pojawiać się w jamie ustnej jako objaw, np. chorób skóry, chorób o podłożu immunologicznym, chorób krwi, niedoborów pokarmowych czy przyjmowanych leków. Konieczność współpracy z lekarzem ogólnym lub specjalistą w danej dziedzinie w celu przygotowania pacjenta do usunięcia zęba, przeprowadzenia zabiegu chirurgicznego w zakresie jamy ustnej lub konsultacji z powodu zaobserwowanych zmian, przekazujemy naszym studentom w powiązaniu z każdym specjalistycznym leczeniem stomatologicznym.

A.Sz.: Wraz z wiekiem potrzeby stomatologiczne rosną, podczas gdy dostęp do usług dentystycznych zostaje ograniczony, np. przez obniżoną sprawność ruchową. Często osoby starsze nie są w stanie korzystać ze stacjonarnej opieki stomatologicznej. Czy w związku z tym można spodziewać się rozwoju mobilnych usług dentystycznych przy użyciu przenośnych urządzeń?

M.R.-O.: Jest to na pewno zakres działań medycznych, który będzie nie tylko coraz bardziej aktualny, ale przede wszystkim potrzebny. Oczywiście wiele prowadzonych działań w ramach leczenia wymaga zastosowania bardzo specjalistycznego oprzyrządowania, np. do leczenia ubytków próchnicy, skalingu, leczenia protetycznego, leczenia chirurgicznego. Przenośne urządzenia nie mogłyby być wyposażone w te wszystkie elementy. Niemniej jednak w przypadkach niewymagających takich zabiegów lekarz dentysta mógłby być mobilny, wykonując prostą ekstrakcję rozchwianego zęba, przeprowadzając badanie pacjenta, oceniając stan jamy ustnej i wskazując zakres koniecznych działań profilaktyczno-leczniczych.

A.Sz.: W 2018 roku w Warszawie powołano do życia Polskie Towarzystwo Stomatologii Geriatrycznej, co daje nadzieję, że problemy narządu żucia osób starszych staną się bardziej zauważalne, zarówno przez samych zainteresowanych, jak i środowiska medyczne. Jak, zdaniem Pani Profesor, na przestrzeni najbliższych lat będzie rozwijała się gerostomatologia?

M.R.-O.: Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta ani jednoznaczna. Dużo zależy właśnie od możliwości finansowych samych pacjentów lub rozszerzenia zakresu świadczeń refundowanej opieki zdrowotnej. Być może rozwiązaniem na przyszłość byłoby utworzenie specjalizacji z zakresu gerostomatologii, nie jako całkiem nowej, ale rozszerzającej – uzupełniającej umiejętności posiadane przez specjalistę z innego zakresu, np. protetyki, chirurgii stomatologicznej czy periodontologii. Innym rozwiązaniem mogłoby być utworzenie wielospecjalistycznych gabinetów gerostomatologicznych i zatrudnienie w nich lekarzy posiadających odpowiednią wiedzę i umiejętności dla postępowania w ramach pełnej integracji działań profilaktyczno-leczniczych u pacjentów starszych. Jednak biorąc pod uwagę fizjologiczne aspekty starzenia się organizmu z równoległym wpływem innych uwarunkowań: kulturowych, społecznych, socjalnych, ekonomicznych oraz zdrowotnych, które zarówno w zakresie układu stomatognatycznego, jak i schorzeń ogólnych można modyfikować, gerostomatologia ma przed sobą szerokie pole do działania i powinna zostać również dostrzeżona przez lekarzy geriatrów, gdyż zdrowie jamy ustnej i całego układu stomatognatycznego jest elementem zdrowia ogólnego i jakości życia. Powołanie Towarzystwa Stomatologii Geriatrycznej to kierunek i sposób realizacji działań zmierzających do zainteresowania gerostomatologią zarówno pacjentów, jak i środowiska medyczne.