Fot. Fripeek

Szantaż emocjonalny

Niedawno w jednym z marketów, stojąc w kolejce do kasy, byłem świadkiem następującej scenki z udziałem około pięcioletniego chłopca i jego mamy.

‒ Mamusiu kup mi tę zabawkę ‒ tak bardzo cię kocham.
‒ Nie, odłóż to, od babci w zeszłym tygodniu dostałeś prawie to samo.
‒ To wcale nie to samo. No, kup. Wszyscy chłopcy w przedszkolu to mają, tylko nie ja, zawsze jestem najgorszy.
‒ Przykro mi, nie, proszę odłóż to na miejsce.
‒ Kup! Kup! Kup!
‒ Przestań, nie krzycz tak!
‒ Właśnie, że będę krzyczał. Kup! Kup! Kup!
‒ No dobrze – robię to ostatni raz.

Dariusz Delikat
lekarz laryngolog i psycholog, trener komunikacji i coach. Absolwent Wrocławskiej Akademii Medycznej oraz Uniwersytetu SWPS. Czynnie wykonuje pracę lekarza i psychologa. Autor wielu programów szkoleniowych oraz artykułów popularnonaukowych, dotyczących szeroko rozumianych umiejętności psychologicznych. Od kilku lat prowadzi szkolenia dla lekarzy Dolnośląskiej Izby Lekarskiej. Stały współpracownik „Medium”

Chłopiec z zadowoleniem włożył zabawkę do koszyka.

Krzyk i zachowanie dziecka zirytowały mnie ‒ pomyślałem nawet: co za straszny, rozwydrzony chłopak. Jednak po chwili przyszła mi do głowy inna refleksja: ale spryciarz ‒ osiągnął cel dzięki manipulacji, a dokładniej dzięki szantażowi emocjonalnemu, który zastosował wobec swojej mamy. Ciekawe gdzie się tego nauczył?

Przytoczona sytuacja wspaniale oddaje to, czym jest szantaż emocjonalny.
Szantaż emocjonalny to jeden z popularnych sposób manipulowania, który pozwala na realizację założonych celów dzięki wywoływaniu u osoby podlegającej manipulacji określonych stanów emocjonalnych, sprzyjających występowaniu pożądanych przez szantażystę zachowań. Dla przypomnienia: o manipulacji możemy mówić wtedy, gdy stosujący ją robi to intencjonalnie, a osoba, na którą jest wywierany wpływ, nie zdaje sobie z tego sprawy. Słowo manipulacja kojarzy nam się z czymś złym, nieodpowiednim, nagannym – ale jest tak tylko wówczas, gdy osoba manipulująca, czyni to wyłącznie w swoim interesie, nie bacząc na interes osoby, na którą wpływ wywiera. Szantaż emocjonalny jest klasycznym przykładem złej manipulacji. Celem szantażystów jest wymuszenie uległości i zdobycie kontroli nad osobą szantażowaną. Przez swoje zachowania, wypowiedzi wywołują strach, lęk, niepokój, poczucie winy, wstyd, poczucie obowiązku, podwyższone napięcie (stres ‒ i jego psychofizyczne konsekwencje).

W literaturze anglojęzycznej dotyczącej tego tematu często pisze się, że szantażysta otacza swą ofiarę mgłą ‒ FOG (fear, obligation, guilt), czyli wyzwala w niej strach, poczucie obowiązku lub poczucie winy. Emocje te powodują utratę zdolności racjonalnej oceny sytuacji i ofiara poddaje się.

Szantażyści emocjonalni mają swoje ulubione sposoby oddziaływania. Susan Forward i Donna Frazier w swojej książce „Szantaż emocjonalny” wymieniają 4 typy szantażystów w zależności od tego, jakich środków zwykle używają.

Szantażysta prokurator sięga po groźby, krzyczy, zastrasza, obraża się, wywołując u swojej ofiary strach, niepokój, lęk.
Podobne emocje generuje biczownik: ‒ Jeśli tego nie zrobisz, rzucę pracę, potnę się, zrobię sobie coś strasznego…
Szantażysta cierpiętnik stara się wzbudzić poczucie winy, zobowiązania: ‒ Tyle dla ciebie zrobiłam, a ty tak mi się odwdzięczasz.
Wreszcie szantażysta kusiciel, przymila się, jest słodki, chwali, komplementuje, obiecuje aby wkraść się w łaski osoby szantażowanej. A wszystko po to, aby osiągnąć określony cel – po jego osiągnięciu szybko traci zainteresowanie i nie realizuje zapowiedzi.

Efekty szantażu

Jeśli szantaż pojawia się sporadycznie prawdopodobnie poza chwilowym odczuciem dyskomfortu, frustracji, złości na siebie, że dałem się wykorzystać, większych kosztów nie poniosę, gdy jednak sytuacje powtarzają się i wciąż doświadczam przemocy emocjonalnej, konsekwencje mogą być bardzo poważne: postępujące poczucie bezsilności, przygnębienia, stany depresyjne, lękowe, labilność emocjonalna, obniżone poczucie wartości, zaburzenia psychosomatyczne.

Kim jest szantażysta?

Szantażysta to zazwyczaj znana lub bliska nam osoba. Która wie, na którą nutę emocjonalną nacisnąć. Zazwyczaj jest egocentryczna, czasami narcystyczna, czasami jest to chorobliwie zazdrosny partner, innym razem szef znajdujący przyjemność w kontroli nad swoim zespołem lub szef obawiający się o swoją pozycję. Może być to działanie świadome, przemyślane, często jednak podejmowane jest spontaniczne, bezrefleksyjne – tak się szantażysta nauczył i nie potrafi inaczej. Możemy sobie wyobrazić jak będzie postępował chłopiec opisany na wstępie artykułu.

Osoba szantażysty to jednak nie wszystko. Szantaż będzie „rozkwitał” w relacji jeśli po drugiej stronie będzie osoba podatna na szantaż ‒ tzw. typ ofiary ‒ o niskiej samoocenie, ze słabym poczuciem wartości, brakiem asertywności.

Szantaż jest procesem. Zazwyczaj rozpoczyna się od przedstawienia oczekiwania lub żądania. Jeśli spotka się z odmową, pojawia się presja, czyli szantaż właściwy ‒wpływanie na emocje za pomocą jednego z wyżej opisanych sposobów. Kolejnym etapem jest uległość, a po nim przerwa – do następnego razu ‒ prędzej czy później pojawi się powtórka ‒ przecież szantażysta wie, że to działa.

Dlatego nie warto się nie poddawać. Lekarstwem na szantaż jesteś ty sam ‒ twoja wysoka samocena i asertywność.

Asertywność to zespół umiejętności społecznych pozwalających na zdecydowane i jasne wyrażanie/obronę własnych potrzeb, opinii, emocji innym osobom ‒ bez naruszania w jakikolwiek sposób ich praw i psychicznego terytorium. Możesz ją wzmacniać poprzez udział w szkoleniach, w trakcie coachingu, rozmów z psychologiem, czy korzystając z różnych publikacji.

Poniżej przykład jak można radzić sobie z szantażystą wykorzystując asertywność.

Koleżanka z pracy – Jola, spogląda na grafik dyżurów:
‒ Jola: Magda, widzę, że masz wolny weekend. Może byś się ze mną zamieniła? Szykuje mi się fajny wyjazd ze znajomymi.
‒ dr Magda: W ten weekend nie bardzo, chcę trochę odpocząć.
‒ Jola: Przecież nie masz żadnych planów, zamień się, przecież zawsze sobie pomagamy.
‒ dr Magda: Ale Michał jest chory, do soboty pewnie jeszcze nie wyzdrowieje.
‒ Jola: A mąż nie może zająć się dzieckiem?
‒ dr Magda: Dobrze, widzę, że bardzo ci na tym zależy.

Powyższa sytuacja była przykładem wywierania wpływu przy użyciu technik manipulacyjnych (manipulowanie za pomocą poczucia winy ‒ „zawsze sobie pomagamy”), a to w opisanej scence jak i w życiu często bywa skuteczne.

Gdyby jednak dr Magda chciała skutecznie oprzeć się naciskom powinna zastosować schemat
asertywnej odmowy, a wówczas dialog mógłby przybrać następującą formę:

‒ Jola: Magda, widzę, że masz wolny weekend. Może byś się ze mną zamieniła? Szykuje mi się fajny wyjazd ze znajomymi.
‒ dr Magda: Niestety. Nie  ‒  nie zamienię się, ponieważ chcę trochę odpocząć, a Michał jest chory.
‒ Jola: Nie masz żadnych planów, zamień się, przecież zawsze sobie pomagamy.
‒ dr Magda: Mam plan odpocząć i zająć się synem ‒ jak powiedziałam Michał jest chory.
‒ Jola: A mąż nie może zająć się dzieckiem?
‒ dr Magda: Przykro mi, nie, nie zamienię się. Spróbuj porozmawiać z Karolem ‒ dwa dni temu pytał mnie czy nie odstąpię mu dyżuru ‒  zbiera na nowe mieszkanie.

Odmawiając asertywnie:

• Powiedz „nie”. Unikaj formy „nie mogę”, bo dla twojego rozmówcy będzie to tylko zachęta do dalszego indagowania.
• Po słowie „nie” powiedz czego nie zrobisz.
• Jasno i krótko uzasadnij swoją odmowę.
• Ewentualnie zaproponuj alternatywny sposób załatwienia prośby.
• Gdy ktoś dalej nalega, włącz „zdartą płytę” (nie dodawaj kolejnych argumentów).

Są jednak sytuacje gdy odmowa nie pomaga, a rozmówca wciąż nalega, naciskając coraz bardziej. Wówczas trzeba sięgnąć po coś, co przydaje się w wielu trudnych sytuacjach ‒ po tzw. komunikat pełnej ekspresji:

‒ Magda: Rozmawiamy od kilku minut, ty prosisz mnie o zamianę, ja odmawiam.
Nalegasz, pomimo mojej konsekwentnej odmowy, zaczynasz podnosić głos, obrażać mnie. (To opis sytuacji)
To mnie irytuje. (Opis emocji)
Wiem, że bardzo ci na tym zależy. (Opis myśli)
Dlatego ‒ proponuję ‒ zakończmy spór i poszukajmy innego rozwiązania. Zadzwonię do Karola, może się z tobą zamieni. Kiedyś pytał mnie, czy nie chcę oddać mu mojego dyżuru. (Opis propozycji, oczekiwań)

Wzmacnianie samooceny

Badania psychologów społecznych potwierdzają, że podwyższony poziom samooceny zmniejsza lęk i niepokój, redukuje stres, pozwala stawiać ambitne cele, podejmować trudne zadania oraz sprzyja radzeniu sobie z doznanymi porażkami. Samoocena związana jest ze świadomością tzw. osobniczego potencjału (to mocne strony człowieka: zalety i zdolności, umiejętności, osiągnięcia). Samoświadomość tworzymy dzięki  samoobserwacji i reakcji otoczenia na nasze działania. Szczęściarzem jest ten, kogo własne otoczenie dostrzega i wspiera, przekazując konstruktywne informacje zwrotne, komplementy, czy konstruktywną krytykę. Wiedząc jak ważna jest samoocena i związane z nią poczucie wartości, przypominajmy sobie i delektujmy się swoimi osiągnięciami, umiejętnościami, zaletami, a także wspierajmy innych, pokazując, że ich dostrzegamy, komentując, doceniając, konstruktywnie krytykując ‒ oni na pewno to docenią i zrewanżują się tym samym.

Jeśli jednak pomimo podejmowanych starań poddajesz się przemocy emocjonalnej, tkwisz w toksycznym związku, czy trudnej zawodowej relacji, potrzebne jest wsparcie z zewnątrz – nie wahaj się skorzystać z pomocy terapeuty. W skrajnych przypadkach jedynym sposobem poprawy sytuacji jest zakończenie niezdrowego układu.

Podsumowanie

Szantaż emocjonalny jest „nieczystym” sposobem wywierania wpływu na innych. Jeśli twój partner, szef, rodzic czy dziecko stale sięga po niego, realizując swoje cele, obraża się, grozi, wywołuje poczucie winy, obowiązku czy zawstydza prędzej czy później poniesiesz tego emocjonalne koszty, a wasza relacja legnie w gruzach. Dlatego walcz o siebie, stawiaj granice, rozwijaj asertywność, wzmacniaj poczucie wartości. A gdy to nie wystarczy, sięgaj po pomoc terapeuty. Pamiętaj, że każda mgła wreszcie opadnie i zaświeci słońce.

Piśmiennictwo
Forward S., Frazier, D., Szantaż emocjonalny, Gdańsk, GWP, 2004.
Mandal E., Miłość, władza, manipulacja w bliskich związkach, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008.
Woydyłło E., Harland M., O wstydzie bez wstydu, Kraków, Wydawnictwo WAM, 2024.