Ludwik Rajchman – Polak, który założył UNICEF

 Ludwik Rajchman – człowiek, któremu zawdzięczamy największą na świecie organizację humanitarną wspierającą najmłodszych. Kim był twórca UNICEF-u, Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci, i jak się zaczęła jego działalność?

Ludwik Rajchman, rok 1960 Fot. z archiwum Urzędu Miejskiego

Historią życia Rajchmana, polskiego bakteriologa i działacza społecznego żydowskiego pochodzenia, można byłoby obdzielić kilka osób. Ludwik przyszedł na świat w 1881 roku w dość nietuzinkowej rodzinie. Jego rodzice należeli do środowiska literacko-artystycznego: ojciec Aleksander, był założycielem i pierwszym dyrektorem Filharmonii Warszawskiej, a matka Melania, publicystką i działaczką ruchu kobiecego. Ludwik miał także sławne rodzeństwo. Helena Radlińska, jego siostra, należała do kluczowych postaci polskiej pedagogiki społecznej, natomiast młodszy brat Aleksander, był cenionym profesorem matematyki. Do znanych krewnych Rajchmana należał także Ludwik Hirszfeld – związany z Wrocławiem znakomity immunolog, twórca seroantropologii.

Nim Rajchman stał się jedną z najważniejszych postaci pomocy humanitarnej na świecie, jako młody człowiek studiował medycynę w Krakowie. Tam, pod wpływem wybitnego profesora Odona Bujwida, dał się bez reszty pochłonąć bakteriologii. Gdy w 1905 roku po studiach powrócił do Warszawy na staż, a był już wtedy znanym działaczem niepodległościowej partii Piłsudskiego, szybko trafił do więzienia. Rosjanie wypuścili go po kilku miesiącach – za kaucją i z nakazem opuszczenia kraju. Wyjechał wówczas do Paryża na staż w Instytucie Pasteura, pod okiem noblisty Ilii Miecznikowa. Po powrocie do Krakowa w 1909 roku został wykładowcą na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Początki międzynarodowej kariery
I tu zastała go niecodzienna szansa – zaproponowano mu start w konkursie na prestiżowe stanowisko kierownika laboratorium w Królewskim Instytucie Zdrowia Publicznego w Londynie (Royal Institute of Public Health). Jak do tego doszło? Otóż profesor Bujwid, który mógł zarekomendować jednego kandydata, wyznaczył właśnie Rajchmana, a ten został następnie wybrany spośród 160 naukowców z całego świata! Jedyny problem polegał na tym, że Ludwik nie znał angielskiego. Wtedy z pomocą pospieszył Bujwid, który zasugerował mu życzliwie: „No to się pan naucz!”. Ludwikowi nie pozostawało nic innego, jak się do tej rady zastosować – i w sześć tygodni opanował język.

Praca w Instytucie pozwoliła Rajchmanowi nawiązać kontakty z czołowymi brytyjskimi naukowcami, co procentowało w jego późniejszej działalności. Po kilku latach został kierownikiem Centralnego Londyńskiego Laboratorium Badań nad Dyzenterią, prowadził również badania nad epidemią hiszpańskiej grypy i choroby Heinego-Medina.

Walka z epidemią
Z końcem pierwszej wojny światowej wrócił do Polski i zdał sobie sprawę z tragicznej sytuacji sanitarnej w ogarniętej epidemiami ojczyźnie – w pierwszych powojennych latach na sam tylko tyfus, który rozprzestrzeniał się z Rosji, zapadło sześć milionów Polaków. Chorym brakowało wszystkiego: mydła, łóżek szpitalnych, żywności.

W trosce o zdrowie rodaków w 1919 roku Rajchman zorganizował Państwowy Centralny Zakład Epidemiologiczny w Warszawie (przemianowany później na Państwowy Zakład Higieny, pod tą nazwą funkcjonuje do dziś). Jako jego dyrektor wystarał się także o środki. Dzięki m.in. jego zabiegom rząd przeznaczył półtora procent budżetu narodowego na walkę z tyfusem. Gdy i to nie pomogło, Rajchman wraz z Ignacym Paderewskim udał się jako ekspert do Genewy na pierwszą sesję Ligi Narodów. Tam zaapelował o wsparcie, podnosząc fakt, że w tym samym miesiącu, w którym odbywał się genewski szczyt, w Polsce miało miejsce 150 tysięcy przypadków tyfusu, z tego aż 12 tysięcy śmiertelnych. A przecież niezwalczana epidemia wkrótce ogarnie całą Europę.

I udało się! Sekretarz Generalny Ligi zorganizował międzynarodową zbiórkę funduszy dla walczącej z tyfusem i głodem Polski. Następnie Komisja Epidemiologiczna Ligi, której członkiem był Rajchman, wraz z polskimi władzami doprowadziła do pierwszej po wojnie współpracy niemal wszystkich krajów europejskich oraz będącej zarzewiem epidemii Rosji. Zaowocowało to akcją zapobiegawczą na wielką skalę i w 1922 roku widmo epidemii tyfusu w Europie zostało zażegnane. Rajchmana, w dowód uznania za zasługi, mianowano dyrektorem nowej Sekcji Higieny w Lidze Narodów.

Rozwój światowej koordynacji ochrony zdrowia
Na tym stanowisku miał wreszcie możliwość wprowadzić w życie swoje wizje dotyczące ochrony zdrowia publicznego. Pod jego kierownictwem rozkwitła światowa koordynacja badań medycznych, zbieranie statystyk chorobowych i profilaktyka zdrowotna. W owym czasie wiele też podróżował, szczególnie do Chin, gdzie zorganizował stację kwarantanny, pełnił funkcję doradcy medycznego chińskiego rządu, a nawet eksperta w Narodowej Radzie Ekonomicznej do spraw Odbudowy Chin.

Z uwagi na swoje zaangażowanie polityczne, zwłaszcza sprzeciwianie się reżimom faszystowskim, w 1939 roku został zmuszony do rezygnacji ze stanowiska w Lidze Narodów. Sama zaś Liga praktycznie zawiesiła swoją działalność, a w 1945 roku została zastąpiona przez Organizację Narodów Zjednoczonych.

W czasie drugiej wojny światowej, jako delegat rządu polskiego do spraw humanitarnych, Rajchman trafił do Waszyngtonu. Nie udało mu się jednak zyskać wsparcia Amerykanów dla ludności polskiej. Za to po wojnie, będąc przedstawicielem Polski w UNRRA, czyli Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy, dokonał czegoś naprawdę spektakularnego.

Ludwik Rajchman na posiedzeniu ONZ

W trosce o najmłodszych
W 1946 roku UNRRA kończyła swoją działalność w Europie – choć potrzeby wciąż były tu ogromne. Na ostatnim plenum organizacji Rajchman wygłosił żarliwe przemówienie mające zwrócić uwagę na sytuację dzieci, najbardziej bezbronnych ofiar wojny. Była ona tragiczna, gdyż wśród najmłodszych panowała wówczas ogromna śmiertelność. Rajchman chciał, by na ich ratowanie przeznaczono fundusze, które pozostały po działalności UNRRA i… odniósł sukces!

Propozycję przyjęto. Decyzją Zgromadzenia Generalnego ONZ w 1946 roku utworzono Międzynarodowy Fundusz Narodów Zjednoczonych Doraźnej Pomocy Dzieciom (późniejszy UNICEF). Rajchman kierował nim od 1946 do 1950 roku. Fundusz wspierał dzieci z wszystkich państw dotkniętych wojną – zwycięskich i pokonanych – a najważniejsze w tamtym czasie programy realizował w Polsce, Rumunii, Jugosławii i Niemczech. Za jego sprawą w latach 1948-1951 wykonano około 30 milionów badań lekarskich i podano 17 milionów szczepionek przeciw gruźlicy w 22 krajach na całym świecie!

Choć UNICEF powstał jako organizacja tymczasowa, działa do dziś. Obecnie jest największą światową organizacją troszczącą się o dobro dzieci i młodzieży. Sam zaś Ludwik Rajchman do końca życia wspierał rozwój medycyny i poprawianie warunków życiowych najmłodszych. Zmarł w 1965 roku we Francji.

Ludwik Rajchman w laboratorium, Londyn, rok 1915

Wrocław pamięta o Ludwiku Rajchmanie
Już wkrótce Wrocław uczci tego wyjątkowego człowieka: 18 kwietnia w Rynku stanie wystawa poświęcona jego życiu oraz działalności UNICEF-u, a 8 maja imieniem Rajchmana nazwany zostanie skwer przy ul. Stanów Zjednoczonych. Z tej okazji miasto odwiedzi prawnuczka Rajchmana pani Marta Balińska, autorka książki „Ludwik Rajchman. Życie w służbie ludzkości” – mówi Magdalena Kroma, z Wydziału Promocji i Turystki Urzędu Miejskiego Wrocławia, koordynatorka wydarzenia.

Skwer im. Ludwika Rajchmana na Muchoborze Małym

Krystyna Kaługa
Wydział Promocji Miasta i Turystyki,
Urzędu Miejskiego Wrocławia

Fot. z archiwum Urzędu Miejskiego