I Zjazd Neurologów, Psychiatrów i Psychologów polskich, Warszawa, 11 października 1909 r.

Jubileusz Polskiego Towarzystwa Neurologicznego

Dariusz Lewera
sekretarz Rady Programowej Ośrodka Pamięci i Dokumentacji
Historycznej DIL

W dniach 15-16 września 2023 rokuodbył się w Warszawie jubileuszowy zjazd Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, które w tym roku świętuje swoje 90-lecie działalności. Warto z tej okazji przybliżyć genezę Towarzystwa, która powodowana sytuacją polityczną Polski była niezwykle trudna. Ona też wyznaczała kamienie milowe w jego działalności.

Historia polskich towarzystw naukowych sięga początków XIX wieku, kiedy z inicjatywy Jędrzeja Śniadeckiego 12 grudnia 1805 roku powołano Towarzystwo Lekarskie Wileńskie. Powoływanie do życia organizacji naukowych utrudniał fakt, że Polska nie istniała na mapie Europy. Polacy, z krajem podzielonym przez trzech zaborców, mieli niewielkie możliwości rozwoju aktywności naukowej, powoływania do życia stowarzyszeń, towarzystw, a także organizowania zjazdów i kongresów naukowych.

Pierwsze stowarzyszenie neurologów powstało na bazie działającego od 1820 Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego w roku 1905, kiedy powstała sekcja Neurologiczno-Psychiatryczna owego Towarzystwa. W swoich szeregach skupiała najwybitniejszych ówczesnych specjalistów tej dyscypliny medycznej, takich jak choćby dr Edwarda Flataua (1868-1932) czy prof. Samuela Goldflama (1852-1932). Organizowane w ramach sekcji spotkania można uznać za pierwsze naukowe posiedzenia neurologów.

Pomimo trudności organizacyjnych i politycznych podjęto decyzję o organizacji pierwszego zjazdu neurologów. Zgodę na tego typu wydarzenie musiały wydać władze carskiej Rosji. Jakiekolwiek zgromadzenia były zakazywane przez zaborców, a niestosowanie się do zakazów i nakazów groziło wieloletnim więzieniem, zsyłką na Sybir, a nawet śmiercią. W Warszawie przedstawicielem cara  i ministra spraw wewnętrznych był Gieorgij Skałon (1847-1914) odznaczający się niezwykłą bezwzględnością wobec przedstawicieli okupowanego narodu. Zgodę jednak uzyskano i w dniach 11-13 października 1909 odbył się I Zjazd Neurologów, Psychiatrów i Psychologów Polskich. Miejscem obrad była Resursa Obywatelska w Warszawie. Wagę wydarzenia podkreśla fakt, że z Paryża specjalnie  przyjechał dr Józef Babiński (1857-1932), przyjmując przewodnictwo naukowe nad zjazdem. W skład prezydium wchodzili między innymi Napoleon Cybulski (1854-1919), odkrywca prądów czynnościowych mózgu i pionier encefalografii; prof. Jan Piltz (1871-1930), odkrywca odruchów źrenicznych nazwanych jego nazwiskiem oraz prof. Henryk Halban (1870-1933) ze Lwowa.

Rok po zjeździe neurolodzy polscy poszli dalej w swoich aspiracjach naukowych, powołując do życia oficjalne wydawnictwo pt. Neurologia Polska. Pismo ewoluowało, zmieniało swoją nazwę. Obecnie wydawane jest pod tytułem Neurologia i Neurochirurgia Polska. W 2005 roku powołano kolejny periodyk mający charakter czasopisma edukacyjnego. Na uwagę zasługuje to, że od początku redaktorami naczelnymi są wrocławscy uczeni, kierownicy Katedry i Kliniki Neurologii Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu: w latach 2005-2019 prof. Ryszard Podemski, a obecnie  prof. Sławomir Budrewicz.

Drugi zjazd odbył się w Krakowie w roku 1912. Podjęto wówczas uchwalę, że na kolejnym zjeździe zaplanowanym na rok 1914, którego miejscem miał być Lwów, powołane zostanie Polskie Towarzystwo Neurologiczne, które zrzeszy neurologów z trzech zaborów. Niestety, I wojna światowa przekreśliła plany organizatorów. Kiedy po jej zakończeniu Polska odzyskała niepodległość, natychmiast pojawiły się plany rozwoju.  W roku 1920 na wniosek dr. Edwarda Flataua sekcję neurologiczno-psychiatryczną Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego przekształcono w Towarzystwo Neurologiczne Warszawskie. Powołano zarząd, przygotowano statut, neurolodzy stali się samodzielni. Zjazdy neurologów odbywały się jednak przy okazji zjazdów przyrodników i lekarzy polskich. Wykłady odbywały się w ramach sesji neurologiczno-psychiatrycznych. Taka sytuacja nie dawała neurologom poczucia jedności zawodowej, dlatego na XIV Zjeździe Przyrodników i Lekarzy Polskich w Poznaniu, który odbył się 14 października 1933 roku, oficjalnie powołano Polskie Towarzystwo Neurologiczne. Na pierwszego prezesa wybrano wybitnego neurologa warszawskiego prof. Kazimierza Orzechowskiego (1872-1942).

dr Józef Babiński

Kolejny zjazd neurologów zniweczył wybuch II wojny światowej. Kurt Schrempf – kierownik Wydziału Zdrowia w okupowanej Warszawie – wydał zarządzenie o zawieszeniu działalności Polskiego Towarzystwa Neurologicznego, ogłosił jednocześnie konfiskatę dóbr i dokumentów tej organizacji lekarskiej.

Straty osobowe, jakie poniósł stan lekarski podczas II wojny światowej, były ogromne. Niektóry autorzy podają, że zginęła prawie połowa polskich lekarzy. W neurologii było podobnie, wg historyka neurologii prof. Eufemiusza Hermana zginęli wszyscy kierownicy katedr neurologicznych okresu międzywojennego. Jedynie dwóch z nich zmarło z przyczyn naturalnych. Neurologii polskiej praktycznie nie było, a jej odbudowa wymagała ogromnego zaangażowania i wdrożenia szeregu szkoleń specjalistycznych.

Już w 1945 roku nastąpiła powojenna reaktywacja działalności Polskiego Towarzystwa Neurologicznego. Powstawały oddziały w terenie, które swoją aktywną działalność prowadzą do dziś. Organizowane systematycznie posiedzenia naukowe dawały specjalizującym się lekarzom możliwość wymiany poglądów z kolegami o długim stażu i dużym doświadczeniu. W okresie, kiedy brakowało podręczników tego typu, taka aktywność wydawała się być niezastąpiona.

Resura Obywatelska w Warszawie

Kolejne lata pokazały, że okupacja niemiecka została zastąpiona przemożnym wpływem towarzyszy radzieckich. Dotyczyło to także obszarów naukowych i organizacyjnych. Samodzielność Towarzystwa była pozorna, od góry przychodziły zalecenia, aby stosować doświadczenia „przodującej nauki radzieckiej”.

Polscy lekarze zaczynali jednak nawiązywać kontakty międzynarodowe. Nie było to łatwe, gdyż paszporty wydawane były tylko czasowo i wymagały uzyskiwania wielu zgód różnych departamentów w agendach państwowych. Często zdarzały się także sytuacje, kiedy starający się o paszport neurolodzy nie dostawali zgody na wyjazd.

Powstawanie międzynarodowych stowarzyszeń naukowych w neurologii nie odbyło się bez udziału Polaków. Jedną z najważniejszych instytucji była Światowa Federacja Neurologów powołana do życia w 1957 roku, której wiceprezesem został prof. Eufemiusz Herman. Prof. Irena Hausmanowa-Petrusewicz zaś współtworzyła Komisję Chorób Nerwowo-Mięśniowych federacji. Dzisiaj wielu Polaków piastuje ważne funkcję w międzynarodowych gremiach neurologicznych.

Polskie Towarzystwo Neurologiczne było także zapleczem naukowym dla nowo powstałej wówczas specjalizacji, jaką była neurologia dziecięca. Jej pionierka – neurolog z Gdańska – prof. Zofia Majewska położyła nieocenione zasługi dla rozwoju tej specjalizacji. Była pierwszą kobietą, która uzyskała habilitację i otrzymała tytuł profesora Akademii Medycznej w Gdańsku. W latach dziewięćdziesiątych neurolodzy dziecięcy podjęli decyzję o usamodzielnieniu, tworząc swoje towarzystwo naukowe.

Lata pięćdziesiąte XX wieku to okres epidemii polio w Polsce. Polskie Towarzystwo Neurologiczne bardzo szybko włączyło się w działania mające na celu ograniczenie liczby zachorowań. Pomoc polegała na edukowaniu lekarzy poprzez prowadzenie szkoleń, zacieśnienie współpracy neurologów z epidemiologami i lekarzami chorób zakaźnych, nadzór nad ogniskami choroby, a nie do przecenienia była także akcja informacyjno-edukacyjna skierowana bezpośrednio do pacjentów.

Pomimo wielu trudności napotykanych w okresie poprzedzającym zmianę ustrojową w naszym kraju PTN prowadziło lub patronowało wielu projektom naukowym, badawczym, a także, na ile to możliwe, włączało się w pracę agend międzynarodowych.

Dzisiaj Polskie Towarzystwo Neurologiczne stanowi prężną organizację naukową. Zdobyte przez lata doświadczenie z powodzeniem wykorzystuje przy opracowywaniu programów kształcenia dla studentów wydziałów lekarskich, lekarzy specjalizujących się w neurologii, wreszcie dla specjalistów podnoszących swoje kwalifikacje w ramach szkoleń podyplomowych we współpracy z takimi wydawnictwami jak Neurologia i Neurochirurgia Polska, Polski Przegląd Neurologiczny, Neurologia Praktyczna, Aktualności Neurologiczne, Medycyna Praktyczna – Neurologia, Neurologia po Dyplomie i Current Opinion in Neurology.

Zjazdy i kongresy naukowe, uważane za jedne z najlepszych forów wymiany myśli naukowej, są niezwykle istotnym elementem działalności  Towarzystwa. Zjazdy organizowane są co trzy lata, jednak między tymi najważniejszymi wydarzeniami naukowymi dla neurologów organizowane są konferencje naukowo-szkoleniowe. Do chwili obecnej  Polskie Towarzystwo Neurologiczne było organizatorem merytorycznym 26 zjazdów, wielu konferencji tematycznych, warsztatów, szkoleń i posiedzeń naukowych. Oddziały Towarzystwa, których obecnie działa w Polsce 16, posiadają oddzielny cykl spotkań naukowych. Są one organizowane regionalnie, dzięki czemu są łatwo dostępne i mniej czasochłonne dla uczestniczących w nich specjalistów.

Rozwój nauk medycznych, biotechnologii i techniki medycznej spowodował, że w ramach Towarzystwa powstały specjalistyczne grupy tematyczne, jak między innymi sekcje: alzheimerowska, badania i zwalczania bólu, bólu głowy, chorób naczyniowych mózgu, chorób układu pozapiramidowego, młodych neurologów, neurofizjologii, neurorehabilitacji, nerosonologii, onkoneurologii, padaczki, stwardnienia rozsianego i neuroimmunologii, zaburzeń snu.

Towarzystwo jest fundatorem stypendiów i nagród naukowych. Umożliwia to specjalizującym się w neurologii lekarzom i młodym neurologom udział w kosztochłonnych wydarzeniach na całym świecie, a także ułatwia odbywanie staży zagranicznych organizowanych w najbardziej renomowanych ośrodkach neurologicznych.

Zmieniająca się długość życia powoduje, że schorzenia neurologiczne będą dotyczyły coraz większej liczby pacjentów. Z różnych badań i danych statystycznych wynika, że chorobami mózgu w Polsce może być dotkniętych od 5 do 15 mln osób. Taka sytuacja stawia przed neurologią polską szereg wyzwań. Jako specjalizacja odgrywa coraz większą rolę w polityce zdrowotnej państwa. Zlecone przez Polskie Towarzystwo Neurologiczne analizy zaowocowały powstaniem raportu ukazującego aktualną kondycję polskiej neurologii, który został zakończony projektem przygotowania Narodowej Strategii Neurologicznej, uznającej tę specjalizację za priorytetową. W odpowiedzi na powstały raport powołana została Krajowa Rada ds. Rozwoju Neurologii, w skład której weszli przedstawiciele Towarzystwa i Ministerstwa Zdrowia. Na okoliczność jubileuszu 90-lecia działalności stworzono dekalog potrzeb, którego założenia będą w kolejnych latach realizowane.

dr Edward Flatau

W ocenie ekspertów poprawa opieki neurologicznej w Polsce wymaga stałej aktualizacji standardów i wytycznych, a także stworzenie sieci neurologicznej opartej na mniejszych regionalnych ośrodkach terapeutycznych ułatwiających dostęp pacjentów do świadczeń neurologicznych, od profilaktycznych do terapeutycznych.

Bilans 90-letniej działalności Polskiego Towarzystwa Neurologicznego jest imponujący. Rodowód i historia powinny budzić respekt i szacunek. Na przestrzeni lat medycyna zmieniała wielokrotnie swoje oblicze. To, co wydawało się neurologom pierwszej połowy XX wieku niemożliwe lub było na etapie odważnych planów, dzisiaj jest standardem postępowania, powszechnie dostępnym nawet w prowincjonalnych ośrodkach. Osiągnięcia Towarzystwa w pełni definiują jego merytoryczny, organizacyjny i edukacyjny wkład w rozwój polskiej neurologii.

Rangę zjazdu z pewnością podkreśliło to, że ceremonia otwarcia i uroczystości jubileuszowe odbywały się w zabytkowych salach Zamku Królewskiego. Zainteresowanie wydarzeniem przeszło oczekiwania organizatorów. Przez dwa dni zjazdowe uczestnicy wysłuchali prawie 100 wykładów w różnych sesjach tematycznych.

Opracował Dariusz Lewera

*Artykuł jest fragmentem publikacji „Zarys historii Polskiego Towarzystwa Neurologicznego”,  która ukazała się w Polskim Przeglądzie Neurologicznym Numer 3, Tom19, Rok 2023