Rozmawiał Dariusz Lewera

Dawne szpitale Wrocławia cz. I

 Kustosz dyplomowany, prowadzi Dział Architektury Wrocławia XIX i XX w. w Muzeum Architektury we Wrocławiu, w którym pracuje od ponad dwudziestu lat. Absolwentka Instytutu Filologii Polskiej i Instutytu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego. Doktor nauk technicznych Wydziału Architektury Politechniki Wrocławskiej. Do jej szczególnych zainteresowań należy architektura szpitali. Autorka wielu książek o tej tematyce, między innymi: „Z dziejów Kliniki Psychiatrycznej i Chorób Nerwowych we Wrocławiu” (1999, współaut. prof. Andrzej Kiejna), „Dawne szpitale Wrocławia” (2007), „Dawny Szpital Wszystkich Świętych” (2008), oraz „Architektura w służbie nauki. Dawny Wydział Medyczny we Wrocławiu” (2020). Dr Małgorzata Wójtowicz, bo o niej tu mowa, w rozmowie z Dariuszem Lewerą.

Dariusz Lewera: Pani doktor skąd zainteresowanie właśnie architekturą szpitali?

Małgorzata Wójtowicz: Przede wszystkim bezpośrednio po studiach miałam szczęście przez czternaście lat szkolić się w Pracowni Dokumentacji Naukowo-Historycznej wrocławskiego oddziału Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji Zabytków. Kierownik, dr Janina Eysymontt, wybitny znawca dolnośląskiej architektury, gruntownie przygotowała mnie do zawodu historyka architektury. Rzucona na „głęboką wodę”, między innymi samodzielnie opracowywałam studia historyczno-architektoniczne dolnośląskich miast: Kamiennej Góry, Lubawki, Bogatyni i Sobótki. Następnie, po rozwiązaniu PP PKZ, w czasie kilkuletniej pracy w Archiwum Budowlanym Miasta Wrocławia zlecono mi opracowanie około 6000 planów, projektów i rysunków architektonicznych budynków dawnego Wydziału Medycznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Przy okazji przeglądałam też dokumentację dotyczącą wrocławskich szpitali.

D.L.: W pani publikacjach poza architekturą dowiadujemy się wiele ciekawych rzeczy na temat użytkowników tych budowli, a także ich medycznej działalności. To fascynujące.

M.W.: Moim zadaniem jest nie tylko opisać zabytkowy budynek, sprecyzować czas jego budowy i kolejnych przebudów, ale również umieścić go w kontekście historycznym – dla szpitali jest to polityka i administracja państwowa dotycząca szpitalnictwa i uniwersyteckich wydziałów medycznych. W Niemczech w XIX w., po pruskiej reformie uniwersyteckiej przeobrażającej uniwersytety w instytucje państwowe, nastąpił wspaniały rozwój medycyny. Profesorom sfinansowano stworzenie odpowiednich miejsc pracy, a po uzyskaniu odszkodowania po wojnie lat 1870–1871 powstały w miastach charakterystyczne „dzielnice instytutów i klinik”. W ostatnim ćwierćwieczu XIX w. wzniesiono także ówcześnie nowoczesne szpitale miejskie, oprócz państwa w dużej mierze sponsorowane przez elitę mieszkańców Wrocławia. W każdym razie we wszystkich tych obiektach pojawili się wspaniali lekarze, których nazwiska zapisały się w historii medycyny. Przedstawienie ich sylwetek nobilitowało architekturę, a przebadanie źródeł ujawniło, że byli oni twórcami programów użytkowych budowli, zatwierdzali projekty oraz byli sprawcami kolejnych rozbudów.

D.L.: Pierwsze wrocławskie szpitale utworzone zostały na początku XIII w. Nie były to jednak placówki sensu stricto medyczne. Pełniły bardziej rolę domów opieki.

M.W.: Najstarsze wrocławskie tzw. szpitale, których zakładanie i prowadzenie uznawano w średniowieczu za jedną z form wypełniania chrześcijańskiego nakazu miłosierdzia, były raczej domami ubogich (przytułkami). Swoim podopiecznym zapewniały bowiem przede wszystkim utrzymanie i tylko w razie potrzeby opiekę medyczną. W latach 1214–1526 placówki te powstawały najczęściej pod patronatem panującego księcia lub biskupa, a także przy klasztorach i komendach zakonów rycerskich oraz z fundacji rady miejskiej i mieszczan. Sytuowano je w pobliżu bram miejskich oraz nad rzekami, natomiast leprozoria i szpitale zakaźne – poza murami miast. We Wrocławiu najwcześniej utworzono Szpital św. Ducha (w 1214 r., za bramą Piaskową przy obecnej ul. św. Ducha), następnie Leprozorium św. Łazarza (między rokiem 1214 a 1217, przy obecnej ul. R. Traugutta 54), Szpital św. Elżbiety (1241–1242, przy kościele św. Elżbiety na dużej działce przy obecnej ul. Szewskiej i pl. bp. Nankiera), Szpital św. Trójcy (między kwietniem 1318 a końcem 1319 r., przed bramą Świdnicką, po płn.-wsch. stronie kościoła Bożego Ciała), Leprozorium Jedenastu Tysięcy Dziewic (1400 r., na Ołbinie przy drodze na Trzebnicę i kaplicy pod tym samym wezwaniem), Szpital Dziecięcy Bożego Grobu (około 1412 r., na rogu ul. Kazimierza Wielkiego i św. Mikołaja) i, największy z nich, Szpital św. Barbary (1460-1463, u zbiegu ul. św. Mikołaja i Ruskiej). Pojawiły się również szpitale szkolne dla ubogich i chorych uczniów: Szpital św. Hieronima (1410, przy ul. Świdnickiej róg pl. Teatralnego), szpital przy katedrze św. Jana Chrzciciela (1416), szpital przy kolegiacie św. Krzyża (1425) i szpital na Piasku (1426, przy kościele NMPanny). Wymienił je filozof, medyk i geograf Bartholomäus Stein w poświęconej Wrocławiowi części dzieła Descriptio totius Silesiae et civitatis regie Vratislaviensis napisanej w latach 1512–1513. Wspomina tam, że jeden z nich, dla podrzutków „jest dzięki czynszom tak bogaty, że przed zamążpójściem wyposaża swe wychowanice w posag”. Jeszcze w 1517 r. powstał Szpital św. Hioba dla chorych wenerycznie (poza murami miejskimi, na płn. od Arsenału Mikołajskiego), ale już wkrótce na fali reformacji, w latach 1526–1527, zbudowano nowy miejski Szpital Wszystkich Świętych, planowany jako „miejsce schronienia dla nędzarzy i chorych”, przy obecnym pl. Jana Pawła II 8.

D.L.: Mogłoby się wydawać, że warunki w owych szpitalach były spartańskie, a opieka i wyżywienie słabe. Czy wiemy coś na ten temat?

M.W.: Ekspertem w tej dziedzinie jest Marek Słoń, autor niezwykle ciekawego, opublikowanego w 2000 r. doktoratu „Szpitale średniowiecznego Wrocławia”. Otóż na przykład w Szpitalu św. Ducha pensjonariusze mieli obfite posiłki. Wprawdzie śniadanie (piwo) przysługiwało tylko braciom zakonnym, ale jedzenie podawano dwa razy dziennie. Na osobę przypadało ponad pół kg mięsa. W dni postne głównym daniem były ryby, codziennie kupowane świeże. Chleb, kasze, piwo i sery wytwarzano we własnym zakresie przy pomocy czeladzi. Ziarno pochodziło z danin i dziesięcin w naturze, ściąganych przez szpital, oraz z folwarków. Uzupełniano to warzywami i owocami z klasztornych ogrodów. Leprozoria były uboższe. Z kolei szpitale szkolne zostały znacznie zróżnicowane przez swoje uposażenia i fundacje – od zasobnego Szpitala św. Hieronima do niskiego standardu szpitala przy kolegiacie św. Krzyża. Istotne było, że tylko szpitale szkolne postrzegane były jako te z jakąkolwiek opieką leczniczą.

Zespół kościelno-szpitalny św. Ducha przed 1597.
Grafika F.B Endlera z 1807 r.

D.L.: Czy pozostał jakiś ślad po tych pierwszych placówkach?

M.W.: Śladem może być utrwalona nazwa ulicy – św. Ducha. Lecz, po licznych przebudowach i rozbudowach, zachowały się dwa obiekty. Pierwszy przy ul. R. Traugutta 54, z kościółkiem św. Łazarza założony w 1260 roku, potem gotyckim ceglanym z 2 poł. XIV w. – obecnie jest to Zakład Opiekuńczo-Leczniczy Zgromadzenia Sióstr Albertynek. Drugi na rogu ul. Kazimierza Wielkiego 1/św. Mikołaja 63, z umieszczoną na elewacji rzeźbą Chrystusa Króla (kopia drewnianego oryginału przechowywanego w Muzeum Architektury) –  obecnie biurowiec Times.

D.L.: Sytuacja się zmieniała, kształcili się lekarze. Powstawały szpitale, których zadaniem było, poza opieką, leczenie pacjentów.

M.W.: Prof. Waldemar Kozuschek precyzuje, że do 2 poł. XVIII w. pierwsi chirurdzy kształcili się we wspólnym cechu z cyrulikami i łaziebnikami. Za czasów pruskich często uczestniczyli jako felczerzy polowi w działaniach wojennych. W 1745 r. powołano we Wrocławiu Collegium medico-chirurgicum (później zwane Collegium Medicum) w celu nadzorowania szkolenia chirurgów i akuszerek. Powstanie w 1813 r. Szkoły Medyczno-Chirurgicznej było podyktowane koniecznością wykształcenia w jak najkrótszym czasie (dwa lata) chirurgów niższej rangi na potrzeby wojska i na czas wojny. Absolwenci mogli zdać egzamin państwowy i otrzymać dyplom klasy II oraz I (ten upoważniał do podjęcia studiów uniwersyteckich). Wobec rozwoju i specjalizacji (szczególnie w ujęciu praktycznym) uniwersyteckiego Wydziału Medycznego, szkołę zamknięto w 1848 r.

We Wrocławiu pierwszymi szpitalami leczniczymi były dwa szpitale klasztorne. W szpitalu bonifratrów przy ul. R. Traugutta 57–59 skrzydło zachodnie konwentu, zbudowane w latach 1734–1736, zostało przeznaczone na 50-łóżkową salę dla uleczalnie chorych mężczyzn różnych wyznań. Ogród szpitalny służył do produkcji leków w do dziś słynnej aptece. W okresie od 20 października 1810 do 16 stycznia 1811 r. klasztor był sekularyzowany, następnie jako instytucja dobroczynna wyłączony z sekularyzacji i do kwietnia 1841 r. dofinansowywany comiesięczną subwencją królewską w wysokości 200 talarów. Szpitalem kierował wówczas królewski radca medyczny Johann Wenzel Hancke (1770–1849), którego imieniem został nazwany drugi po Szpitalu Wszystkich Świętych miejski szpital we Wrocławiu, działający od 1878 r. – ufundowany przez wdowę Linę Hancke. Można jeszcze wspomnieć, że pierwsza główna rozbudowa w 1865 r. o neoklasycystyczny gmach od strony ul. K. Pułaskiego zapewniła dodatkowych ponad 90 łóżek. W latach 1895–1902 szpitalem kierował profesor Karl Franz Maria Partsch (1855–1932), chirurg i stomatolog, który zorganizował tutaj nowoczesny oddział chirurgiczny i zadecydował o drugiej głównej neogotyckiej rozbudowie w 1896 r., zamykającej wspomniany gmach od strony południowej.

Szpital elżbietanek był początkowo (1737) usytuowany przy ul. A. Frycza-Modrzewskiego 19 w miejscu obecnej Akademii Sztuk Pięknych, a następnie (1793) został przeniesiony do zabudowań klasztoru Franciszkanów Reformatów przy ul. św. Antoniego 26–34. Tam szybko (1893–1894) dobudowano od strony południowej nowe skrzydło szpitalne. Projekt szpitala wykonał królewski inspektor budowlany Carl Gottfried Geissler (1754–1823), który należal do współpracowników jednego z najwybitniejszych niemieckich architektów epoki klasycyzmu Carla Gottharda Langhansa (1732–1808). Projekt szpitala powstał zapewne  przy współpracy z ówczesnym tajnym radcą medycznym Antonem Krockerem (1742–1823), dziekanem Collegium Medicum oraz lekarzem i botanikiem opierającym się na dokonaniach Linneusza, ordynującym w szpitalu w latach 1770–1823. Oprócz niego w szpitalu był zatrudniony chirurg. Szpital elżbietanek także został wyłączony z sekularyzacji ze względu na prowadzoną działalność dobroczynną. Prawdopodobnie ordynator Krocker doradził konwentowi kupno w 1919 r. dużej parceli, położonej naprzeciwko budynku szpitala przy promenadzie, w miejscu dawnych fortyfikacji. Zaprojektowano na jej terenie ogród obsadzony drzewami owocowymi, ziołami leczniczymi i tymi wykorzystywanymi w kuchni. Elżbietanki od początku swojej działalności otrzymały również przywilej prowadzenia apteki klasztornej. W latach 1824–1825 nastąpiła reorganizacja apteki i decydujące zmiany w szpitalu. Istotne, że na pierwszym piętrze urządzono funkcjonalną salę operacyjną. Wyposażono ją w stoły operacyjne tzw. Graefego, fotele operacyjne i łóżko dla operowanego. Instrumentarium zostało uzupełnione o nowe nabytki, takie jak narzędzia do trepanacji, pompa żołądkowa i maszyna elektryzująca. 10 maja 1826 r. została wykonana pierwsza poważna operacja. Wtedy ordynatorem szpitala był tajny radca sanitarny doktor Anton Krocker (syn), pełniący tę funkcję do 1862 r. W tym czasie szpital dysponował prawdopodobnie 40 łóżkami. Nowy Szpital elżbietanek, zbudowany w końcu wieku przy u. Grabiszyńskiej 105, to inna epoka w historii medycyny i architektury, o której będzie jeszcze mowa w kontynuacji wywiadu.

D.L.: Krankenhospital zu Allerheiligen – Szpital Wszystkich Świętych pierwszy miejski szpital we Wrocławiu. Powstał z porozumienia władz miasta i Kościoła.

M.W.: I tutaj wracamy do wspomnianego już Szpitala Wszystkich Świętych. 27 lipca 1526 r. starosta księstwa wrocławskiego Hieronimus Hörnig i pierwszy pastor na probostwie kościoła św. Marii Magdaleny dr Johann Hess położyli kamień węgielny pod budowę szpitala. Jak zapisał kronikarz Wrocławia Nicolas Pol (1623): „Szpital został nazwany Domus omnium Sanctorum, Dom Wszystkich Świętych, w którym z powszechnej dobroczynności we Wrocławiu wielu miejscowym i obcym ludziom w potrzebie ma być zapewnione jadło, napitek, opieka i chirurg, innym miastom na dobre exemplum. Kontrolę nad działalnością szpitala w całości sprawowała Rada Miejska przez założony wcześniej (1523) Urząd Dobroczynności. Największym wsparciem były prywatne fundacje. W XVII w. ten w istocie dom opieki sukcesywnie zyskiwał rangę głównej miejskiej tego typu placówki. W XVIII w., wzorem szpitali bonifratrów i elżbietanek, zapoczątkował przyjmowanie wszystkich potrzebujących pomocy, bez względu na wyznanie. Wtedy też zaczęło kształtować się jego znaczenie jako szpitala leczniczego. W 1773 r. ulokowano tutaj „Teatr Anatomiczny” będący zakładem autonomicznym, od 1798 r. mający status Królewskiego Instytutu Anatomii. Jednocześnie służył wspomnianemu Collegium medico-chirurgicum. Kursy chirurgii na potrzeby wojska, obejmujące wykłady z anatomii, fizjologii i chirurgii oraz pokazy „preparowania” na zwłokach prowadził Johann Gottfried Morgenbesser (1741–1804), pierwszy profesor anatomii, chirurgii i położnictwa, dziekan collegium, główny lekarz miejski i lekarz garnizonu wojskowego. „Teatr Anatomiczny” działał w szpitalu do 1811 r. – roku założenia Uniwersytetu Wrocławskiego. W latach 1799–1801 wzniesiono według projektu Geisslera nowy reprezentacyjny gmach szpitala określanego jako leczniczy – Krankenhospital. Od 1810 do 1858 r. placówką kierował dr Johann Jacob Friedrich Ebers (1781–1858), który dokonał reorganizacji i stworzył podwaliny funkcjonowania tego głównego szpitala miejskiego. Był inicjatorem nowych inwestycji i generalnej rozbudowy w latach 50. Dostrzegając korzyści wynikające ze ścisłej współpracy z uniwersyteckim Wydziałem Medycznym, umożliwił jak najlepsze warunki pracy dla – pierwotnie opartych na oddziałach szpitalnych – Kliniki Medycznej (Chorób Wewnętrznych), Kliniki Chirurgicznej i Chorób Oczu, Kliniki Psychiatrycznej, Kliniki Chorób Skórnych i Wenerycznych oraz Instytutu Patologii. Przejawiało się to między innymi tym, że kolejne nowe obiekty szpitalne, fundowane przez wrocławian, przekazywano właśnie klinikom. Do momentu przeniesienia większości klinik i instytutu do zespołu budynków przy ul. T. Chałubińskiego, zapoczątkowali tutaj pracę profesorowie Anton Biermer (1827–1892), Herman Eberhard Fischer (1830–1919), Carl Wernicke (1848–1905), Albert Neisser (1855–1916) i Emil Ponfick (1844–1913). Na fasadzie ostatniego nowego budynku szpitalnego, ukończonego w 1936 roku, 410 lat po położeniu kamienia węgielnego pod budowę szpitala, rocznicę uczczono wielkoformatowym przedstawieniem autorstwa Otto Kaliny, obrazującym to wydarzenie.

Fot. z archiwum M.W