Tekst Dariusz Delikat

Analiza transakcyjna w relacji  lekarz – pacjent cz. I.

Jeśli  zdarzało Ci się  przeżywać  dyskomfort po rozmowie z pacjentem, bo uległeś jego prośbie, choć wcale nie chciałeś jej spełnić, albo dlatego że czułeś,  że pod wypowiadanymi przez niego słowami kryje się jakieś dodatkowe znaczenie.
Jeśli masz wrażenie, że w życiu ciągle robisz coś, co musisz lub powinieneś lub wciąż spełniasz  czyjeś oczekiwania.
Jeśli  często towarzyszy ci poczucie winy, frustracji, lub krzywdy. Ten artykuł jest dla ciebie.

Żyjąc pomiędzy ludźmi i komunikując się z nimi wchodzimy w interakcje społeczne, w wyniku których, chcemy czy nie, wywieramy wpływ na swoje zachowania. I dzieje się tak nie tylko wtedy gdy nasze działania są w pełni świadome i intencjonalne. Dlatego tak często jesteśmy zaskoczeni, lub dziwimy się, gdy ktoś opisuje nasze zachowania lub ich konsekwencje. Znajomość mechanizmów interakcji zwiększając naszą samoświadomość pozwala na uniknięcie wielu kłopotów i nieporozumień. Warto więc przyjrzeć się intersującej koncepcji psychologicznej, która w prosty, jasny sposób je opisuje, pozwalając tym samy na zrozumienie i rozwiązywanie wielu życiowych sytuacji. Koncepcja, o której mowa, to Analiza Transakcyjna (AT). Jej ojcem jest Eric Berne (Eric Leonard Bernstein) kanadyjsko-amerykański psychiatra i psychoterapeuta. Opierając się częściowo na  ideach Freuda,  stworzył koncepcję , która miała być sposobem na wyjaśnianie różnych ludzkich zachowań. U jej podstaw leży założenie, że analiza społecznych interakcji jest sposobem na wgląd we wnętrze pacjenta. Jednym z  ważnych celów było stworzenie praktycznych narzędzi do pracy terapeutycznej. Badacz pozostawił po sobie wiele prac naukowych i popularyzatorskich (tytuły niektórych znajdziesz w piśmiennictwie). W 1964, z inicjatywy Berne’a powstało towarzystwo propagujące AT: International Transactional Analysis Association (ITAA), które prężnie działa do dnia dzisiejszego.

Analiza transakcyjna zajmuje się  czterema obszarami:

– analizą strukturalną, czyli analizą osobowości, jej celem jest zrozumienie motywów, intencji, uwarunkowań ludzkich zachowań,

– analizą komunikacji interpersonalnej (z tą częścią AT jest najczęściej jest utożsamiana), która pozwala  zrozumieć relacje międzyludzkie,

– analizę gier (gra to seria ukrytych transakcji zakończonych określoną korzyścią grającego), pozwala je odkrywać, rozumieć oraz im przeciwdziałać,

– analizę skryptu życiowego – to analiza czynników wpływających na całokształt postępowania człowieka – pozwala zrozumieć tzw. „scenariusz życia”, według którego jednostka postępuje w swym życiu.

W niniejszym artykule skupię się na poziomie pierwszym i drugim.

Istotą analizy jest założenie, że ludzie porozumiewają się ze sobą używając komunikatów pochodzących z trzech poziomów nazwanych stanami ego lub stanami Ja. Wyróżniamy  trzy stany Ja : stan Rodzica, Dorosłego i Dziecka. Berne definiował je jako „spójny zbiór uczuć i doświadczeń bezpośrednio powiązanych z odpowiadającym im spójnym zbiorem zachowań” i uważał je za  integralne, współzależne części osobowość. Przyglądając się im bliżej możemy powiedzieć, że nasz wewnętrzny Rodzic to zbiór wartości, sądów, opinii przejętych od naszych rodziców i osób dla nas znaczących (utrwalony w pamięci zestaw informacji: co, kiedy, jak powinienem robić). Ja rodzicielskie ma 2 warianty:

– krytyczne Ja rodzicielskie (ocenia moralizuje, krytykuje, nakazuje, kontroluje…),

– wspierające Ja  rodzicielskie (okazuje zrozumienie, wspiera, pomaga, pociesza…).

Dziecko to sfera emocji i popędów (zabawa, przyjemności, twórczość). W stanie Ja Dziecko możemy wyróżnić dodatkowe postawy takie jak:

– Dziecko spontaniczne: stan wyrażania naszych odczuć oraz uczuć bez żadnego skrępowania z pragnieniem ich natychmiastowego spełnienia,

– Dziecko przystosowane: stan, w którym tworzymy kompromis pomiędzy potrzebami a możliwością ich realizacji, podlegamy też naszej wewnętrznej kontroli i samokontroli, bierzemy pod uwagę nakazy lub zakazy. Do funkcji dziecka przystosowanego należy: przestrzeganie norm, zakazów i nakazów, rozwijanie strategii, która pozwoli nam osiągnąć zamierzony cel.

Dziecko zbuntowane w tym stanie adaptujemy się poprzez odmawianie spełnienia wymogów rodzicielskich lub innych osób znaczących nawet jeśli mają one na celu nasze dobro. Osoby takie nastawione są krytycznie do wszystkich i do wszystkiego. W kontaktach interpersonalnych przyjmują postawę defensywną, często odmawiają kontaktu lub zachowują się cynicznie i ironicznie. Osoby występujące w tym stanie charakteryzują się: agresywnością, niezadowoleniem, prowokacyjnym zachowaniem, szukaniem zaczepek, niezdyscyplinowaniem.

Dziecko podporządkowane charakteryzuje się uległością. Dzieje się tak często wówczas, gdy w dzieciństwie osoba była nagradzana za podporządkowywanie się innym, co wpływa na to, że w życiu dorosłym może szukać akceptacji poprzez już wspomniane podporządkowywanie się lub spełnianie oczekiwań innych ludzi. Osoba będąca w tym stanie wyróżnia się: przesadnym podporządkowaniem normom i zasadom, skrupulatnością, obniżaniem własnych potrzeb, brakiem komunikacji własnych potrzeb, częstym chorowaniem, trudnościami w wyrażaniu własnych poglądów.

Wreszcie Dorosły. Mówiąc najkrócej to spokojny, obiektywny ogląd sytuacji. Ktoś, kto komunikuje się z poziomu Dorosłego odwołuje się głównie do faktów i racjonalnej analizy.

A teraz krótki sprawdzian uważności czytania. Poniżej przeczytacie Państwo wypowiedzi Ordynatora oddziału kierowane do pracownika – doktora Piotra , który notorycznie spóźnia się do pracy. Jego szef długo nie reagował, wreszcie postanowił z tym skończyć. Zobaczmy jak mógł zareagować. Przedstawione wypowiedzi pochodzą z różnych stanów Ja. Jakich? Prawidłowe odpowiedzi w następnym odcinku.

1. W naszej firmie praca rozpoczyna się o 8 rano i dotyczy to także pana.
2. Jest pan niepoważny, jak można tak lekceważyć swoją pracę.
3. Co się z panem dzieje, z jakiego powodu pan się spóźnia?
4. Martwię się, że ma pan jakieś kłopoty. Czy mogę panu w czymś pomóc? Może woli pan przychodzić na 9.?
5. Jest 8.20. Spóźnił się pan 20 minut. Następnym razem proszę o telefon z informacją, że będzie pan spóźniony.
6. Przepraszam, że muszę to powiedzieć, ale za często się pan spóźnia
7. Do cholery, proszę się nie spóźniać!

Kolejne założenie mówi, że podstawową jednostką wymiany informacji jest transakcja. To każda wymiana słów i gestów pomiędzy stronami. AT nazywa ją także  jednostką stosunków społecznych. Wyróżniamy kilka typów transakcji.

Transakcja równoległa– ma miejsce gdy odpowiedź na komunikat płynący ze danego stanu Ja nadawcy pochodzi z oczekiwanego przez nią stanu Ja odbiorcy. A teraz bardziej zrozumiale: jeżeli stan Ja jednej osoby jest Rodzicem i zwraca się ona do drugiej, traktując ją jak Dziecko, to druga osoba, której Ja jest w stanie Dziecka traktuje pierwszą jak Rodzica.

Komunikacja R-D to transakcja równoległa komplementarna. Jeśli wymiana odbywa się pomiędzy takimi samymi stanami np. pomiędzy Dorosłymi (D-D) to jest to transakcja równoległa symetryczna. Transakcje równoległe sprzyjają komunikacji,  która może trwać tak długo, jak długo są zachowane jej warunki.

Transakcja skrzyżowana występuje wówczas, gdy co najmniej jedna osoba znajduje się w  stanie Ja, który nie był oczekiwany przez interlokutora. Albo innymi słowy reakcja nie pochodzi od tego stanu Ja, do którego był skierowany bodziec.

Skrzyżowanie transakcji powoduje przerwanie komunikacji. Jej ponowne nawiązanie zazwyczaj następuje, kiedy osoby zaczną posługiwać się na nowo transakcjami równoległymi.

Szczególnym rodzajem transakcji są transakcje ukryte. Mają one miejsce, gdy uruchamiają się więcej niż dwa stany Ja jednocześnie. Praktycznie ma to miejsce wtedy, gdy przekaz niejawny jest ukryty za społecznie akceptowaną formą. Podczas rozmowy zazwyczaj mamy wrażenie, że pod wypowiedziami naszego rozmówcy kryje się coś jeszcze.

Stany Ja mają znaczenie nie tylko w komunikacji z innymi. Ujawniają się podczas procesów myślowych prowadzących do podejmowania różnych decyzji. Nazywamy je wówczas wewnętrznymi motywami postępowania, siłami wewnętrznymi lub wewnętrznymi głosami. Mówimy o sile osobistych potrzeb (Dziecko lub id – posługując się językiem Freuda); sile norm i powinności (Rodzic lub superego) i sile decyzji (Dorosły lub ego).

Jak je rozpoznać? Bardzo prosto. Gdy podejmujesz decyzję o jakimś działaniu, odpowiedz sobie na pytanie: dlaczego to robisz? Jeśli odpowiedź brzmi: bo chcę (taką mam ochotę) – dominuje głos Dziecka, bo tak powinienem – głos Rodzica, a gdy tak chcę, tak zdecydowałem – głos Dorosłego. Wszystkie siły są ważne w naszym życiu, lecz najzdrowsza jest siła Dorosłego – tylko wtedy możemy być w pełni samodzielni i odpowiedzialni za swoje działania i decyzje. Gdy w naszym życiu dominuje głos Dziecka, prędzej czy później pojawi się poczucie winy i samokaranie. Kiedy będzie przeważał głos Rodzica –  pojawi się poczucie frustracji, krzywdy i oczekiwanie współczucia. Warto mieć świadomość, że nasze odpowiedzialne i względnie trwałe decyzje podejmowane są wówczas, gdy podejmujemy je w wyniku zaistnienia trzech stanów Ja, czyli gdy działamy z pozycji świadomego Dorosłego, przy zachęcającej zgodzie Rodzica i naturalnym zachwycie Dziecka.

Dla lepszego rozumienia zachodzących między ludźmi interakcji poza wiedzą z jakiego stanu Ja pochodzą komunikaty, potrzebne zdaniem Berne’a jest coś jeszcze – wiedza na temat tego, co dana osoba myśli o sobie samym oraz  innych ludziach. Berne wprowadza jeszcze jedno określenie – pojęcie pozycji/postawy życiowej.

Pozycja życiowa określa nasz sposób myślenia, a w konsekwencji determinuje nasze zachowanie. Naturalnie ujawnia się w sytuacjach ważnych, wymagających, trudnych, którym towarzyszy stres.

Możliwe są 4, jako pozycje życiowe:

• asertywna (ja jestem „ok”– ty jesteś „ok”);
• agresywna (ja jestem „ok”– ty nie jesteś „ok”);
• bierna/uległa (ja nie jestem „ok” – ty jesteś „ok”;
• manipulacyjna (ja nie jestem „ok” – ty nie jesteś „ok”).

Postawa asertywna to postawa określana często jako (WYGRYWAJĄCY – WYGRYWAJĄCY).

Osoba z taką postawą pozytywnie ocenia i akceptuje siebie i innych, jest pozytywnie nastawiona do otoczenia, otwarcie wyraża swoje opinie i artykułuje potrzeby. Jest otwarta na potrzeby innych. Umie przyjmować i prawić komplementy, przyjmuje konstruktywną krytykę, akceptuje odmienne opinie. Nie boi się podejmować ryzyka.

Postawa agresywna (WYGRYWAJĄCY – PRZEGRYWAJĄCY). Osoba z taką postawą przypisuje sobie więcej praw niż innym, ma poczucie wyższości, tendencje do kontrolowania otoczenia i narzucania mu swojej woli. Zazwyczaj wykazuje brak zainteresowania cudzymi myślami i uczuciami. Skoncentrowana na sobie, często nie słucha i nie dostrzega potrzeb innych.

Postawa uległa/bierna (PRZEGRYWAJĄCY – WYGRYWAJĄCY). Cechy charakterystyczne osoby z taką postawą to: niska samoocena, brak pewności siebie i poczucie niższości, brak wiary we własne możliwości. W jej opinii inni mają więcej praw, są inteligentniejsi, bardziej zaradni, piękniejsi… Oddaje innym kontrolę nad sytuacją i otoczeniem. Nie ujawnia swoich potrzeb, opinii. Nie potrafi walczyć o siebie.

Postawa manipulacyjna (PRZEGRYWAJĄCY – PRZEGRYWAJĄCY). Cechy charakterystyczne osoby z taką postawą to: brak otwartości i szczerości, cele często realizuje nie wprost. Ponieważ w jej opinii świat jest zły, to „wszystkie chwyty są dozwolone”, nie ma szacunku dla siebie i innych, często manipuluje i nie stroni od działań nieuczciwych. Często jest podejrzliwa i zawistna.

Podsumowanie

Przedstawiłem państwu podstawowe założenia AT w odniesieniu do komunikacji pomiędzy stronami. Każdy z nas, niezależnie od dotychczasowych doświadczeń i nawyków, przy odrobinie cierpliwości jest w stanie rozpoznawać stany Ja w swoim zachowaniu i posługiwać się nimi. Wielu z nas potrafi obiektywnie określić dominującą  pozycję życiową (części potrzebna będzie pomoc postronnego obserwatora – coacha lub terapeuty). Warto powiększać obszary tej samowiedzy bo jej efektem będzie lepsze zrozumienie własnych motywacji, intencji, istniejących zależności i interakcji.

W kolejnym artykule, który będzie poświęcony analizie transakcyjnej zajmiemy się jej praktycznymi aspektami. Używając  narzędzi AT poddamy analizie różne trudne sytuacje z naszych lekarskich gabinetów.

Piśmiennictwo:

Harris T., W zgodzie z sobą i z tobą. Praktyczny przewodnik po analizie transakcyjnej, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1987.
Berne E., W co grają ludzie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007
Berne E., Dzień dobry… i co dalej?,  Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2005
Joines V., Stewart I., Analiza transakcyjna dzisiaj, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2021